Afgelopen zaterdag stierf de 92-jarige Rafi Eitan in een ziekenhuis in Tel Aviv. Hij was de man die in 1960 met een spectaculaire ontvoering de gevluchte Adolf Eichmann uit Argentinië naar Israël wist te halen. Het proces tegen de procesmanager van de holocaust vond plaats in Jeruzalem en begon in april 1961. Uiteraard werd Eichmann schuldig bevonden. Op 1 juni 1962 stierf hij aan de galg. Een van de bij het proces aanwezige verslaggevers was de filosofe en schrijfster Hannah Arendt. In Eichmann in Jerusalem heeft ze het over de ‘banaliteit van het kwaad’, waarmee ze wilde aangeven dat het verkeerd is om iemand als Eichmann als een monster te zien. Eichmanns misdaden waren monsterlijk, maar hijzelf was banaal en ordinair. Hij was geen Macbeth, die ten prooi viel aan fatale waanvoorstellingen. Eichmann deed gewoon wat hij moest doen, als een al te ijverige kantoorbediende. Deze opvatting werd Arendt niet in dank afgenomen. Critici beschuldigden haar ervan dat ze Eichmann min of meer vrijpleitte. In Why read Hannah Arendt now? wijdt haar vriend, voormalig student en bewonderaar Richard Bernstein een hoofdstuk aan deze kwestie. Hij citeert Arendt uit een lezing die ze hield in 1970: “Een aantal jaren geleden sprak ik in een verslag van het Eichmann-proces in Jeruzalem over ‘de banaliteit van het kwaad’. Daarmee wilde ik niet een theorie of doctrine introduceren, maar iets heel feitelijks, namelijk het verschijnsel van kwaadaardige misdaden, gepleegd op een gigantische schaal, die niet teruggevoerd kunnen worden op een bepaalde bijzonderheid, slechtheid, pathologische aandoening of ideologische opvatting van de dader, afgezien dan misschien van oppervlakkige onverschilligheid. Hoe monsterlijk zijn daden ook waren, de dader zelf was monsterlijk noch demonisch. Zijn enige kenmerkende karaktertrek, zowel in zijn verleden als tijdens het proces, was een compleet onvermogen om zelf na te kunnen denken. Hij deed gewoon wat hem opgedragen werd.” Bernstein, hoezeer ook een bewonderaar van zijn oude mentor, is het niet helemaal met Arendt eens. Hij wijst erop dat Eichmann in Argentinië nauw contact had met zijn oude nazivrienden en trots opschepte over zijn rol in de Endlösung. Bernstein citeert dan ook met instemming de gerespecteerde holocaust-kenner Christopher Browing, die vindt dat Arendts concept van de ‘banaliteit van het kwaad’ weliswaar van toepassing is op velen die betrokken waren bij de holocaust, maar nou net niet op Eichmann. Hoewel die zich tijdens het proces voordeed als een banale, loyale boekhouder, was hij wel degelijk een fanatieke, ideologisch gemotiveerde nazi. Waar Bernstein zich dan weer wél in kan vinden, is Arendts cruciale punt dat we kwaad nooit moeten mythologiseren. Daarmee ontdoe je de misdaad namelijk van zijn rationaliteit en ontsla je de dader van zijn verantwoordelijkheid: ‘ontoerekeningsvatbaar’. Het zal Rafi Eitan allemaal geen zorg meer zijn. Op de dag van de executie bracht hij Eichmann nog een bezoek. De nazi keek hem aan en zei: ‘Jouw tijd zal nog komen, Jood.’ Eitan antwoordde hem: ‘Maar niet vandaag, Adolf. Niet vandaag.’ Zondag.
Geef een reactie